Nieuwsbrief januari 2017: Wist u dat ... pijp uitgaan in Moelbeare bos?
De uitdrukking "de pijp uit gaan" komt uit de Middeleeuwen. Destijds waren er namelijk in Nederland 1000 tot 1500 eendenkooien. Hier werden eenden in een vangpijp gedreven en daar gevangen om daarna opgegeten te worden. Dus als je als eend in de pijp belande was het gedaan met het leven, vandaar deze uitdrukking.
De enige eendenkooi van Limburg
In de Moelbearebos ligt nog de enige eendenkooi van Limburg. Deze eendenkooi is om een of andere reden pas rond 1927 op kaart gezet ('Topotijdreis landkaart 1927'). Aangezien een eendenkooi een belangrijk element was in het landschap is dit vreemd, dan wel opmerkelijk te noemen.
Op de oudste kaart, de Tranchotkaart ('Tranchot 1803-1820'), staat geen eendenkooi ingetekend of vermeld. Op de kadastrale kaart uit dezelfde tijd ('Kadastrale kaart 1811-1832 minuutplan B5') wordt de eendenkooi als perceelnaam wel vermeld. De betreffende percelen waren destijds dennebos en heide. Als we goed kijken blijkt de "Ende Koie" op dezelfde plek te liggen als de huidige eendenkooi. Namelijk tussen de Herenbosweg en de Nachtegaallaan. (De huidige Herenbosweg wordt op deze Kadasterkaart "Chemin de Horst" genoemd en de huidige Nachtegaallaan "Chemin de Horst a Broekhuysen".)
Om te kunnen bepalen of de 'ende koie' een echte eendenkooi is moeten we eerst de geschiedenis en de typische eigenschappen van eendenkooien nader belichten. Eendenkooien zijn ontstaan in de Middeleeuwen en zijn een Nederlandse uitvinding. De eerste eendenkooi dateert uit 1318 en lag in het huidige Vlaanderen, de vroegere zuidelijke Nederlanden. Ze lagen bijna altijd in een beschutte of bosrijke omgeving en vaak bij een herenhuis, kasteel of klooster. De eendenkooien werden beheerd door een kooiboer en dat was in de Middeleeuwen een vak op zich. Op een eendenkooi lag een kooirecht (recht om een eendenkooi te houden) en een zogenaamde afpalingsrecht. Dit laatste recht zorgde ervoor dat er in een gebied rondom de kooi niets gebeurde wat de eenden kon verstoren of verontrusten. Een eendenkooi bestond uit een plas ondiep water en bevatte meerdere vangpijpen. De plas werd afgezet met rieten wanden waardoor de kooiker “onzichtbaar” was voor de eenden.
De eenden werden gelokt door "tamme" eenden die de kooiker in de plas liet rond zwemmen en op gezette tijden gevoerd werden. Als er voldoende eenden in de plas waren was het de taak van de kooikerhond om de aandacht te trekken van de eenden. Voor de tamme eenden was dat het teken dat er voer kwam. De kooiker koos altijd de vangpijp die op de wind lag aangezien eenden altijd loodrecht op de wind wegvliegen. Als de eenden eenmaal waren gelokt werden ze verder de pijp in gedreven waar ze op het einde in de vangkooi werden gevangen.
Voldoet aan randvoorwaarden
Aan al deze randvoorwaarden voldoet de eendenkooi in de Moelbearebos. De contouren van de pijpen zijn nog duidelijk zichtbaar in het veld ('Luchtfoto 2016'). Onze eendenkooi bevat een eiland midden in de plas ('Topotijdreis landkaart 1979'). De reden van dit eiland is onduidelijk. Mogelijk werd dit eiland gebruikt als extra schuilmogelijkheid om de eenden te vangen. Het eiland in een eendenkooi is uniek en komt verder nergens in Nederland voor. Omdat er geen kaartmateriaal aanwezig is van de eendenkooi blijft het onduidelijk of het eiland altijd aanwezig is geweest.
Met een grote zekerheid kunnen we stellen dat onze eendenkooi origineel is en zeker uniek. Het is namelijk de enige eendenkooi van Limburg. Nadat de heerlijkheden van Het Huis Horst door de Fransen waren beëindigd in 1798 en het in verval raakte, heeft de eendenkooi zijn functie verloren en hierna is de kooi waarschijnlijk deels ook uit het zicht verdwenen. Mogelijk is dat de reden dat de eendenkooi niet op alle kaarten is ingetekend.
Tranchot 1803-1820, kaart 25 Horst.
Hierop staat de huidige eendenkooi niet ingetekend en vermeld bij Het Huys Horst.
Kadastrale kaart 1811-1832, minuutplan B5 (MIN11043B05).
Deel met Chateau, Chemin de Horst en "Ende Koie".
Merk op dat de huidige Nachtegaallaan ("Chemin de Horst a Broekhuysen")
langs de rand van 4e feuille loopt.
Kadastrale kaart 1811-1832, minuutplan B5 (MIN11043B05).
De "Ende Koie" ligt tussen twee percelen met de naam "Aan de Ende Koie".
Kadastrale kaart 1811-1832, Oorspronkelijke aanwijzende tafel B29 (OAT11043B029)
ingezoomd op nummers 960-970.
Het perceel "Ende Koie" met nummer 965 is "Dennebosch".
Topotijdreis landkaart 1850. "Eendekooi".
Topotijdreis landkaart 1927. Water (zonder naam) ingetekend
op de plaats van de huidige eendenkooi.
Topotijdreis landkaart 1979. Water met eiland, met naam Eendenkooi, ingetekend
op de plaats van de huidige eendenkooi.
Jaar 2017. Huidige eendenkooi met eiland.
Jaar 2017. Huidige eendenkooi met een vangpijp (reconstructie).
Luchtfoto 2016. Met pijlen naar de voormalige vangpijpen.
- J.J.H.G.D Karelse, 'Eendenkooi en kooibedrijf in Nederland' (Nieuwegein 1983).
- Wikipedia over Eendenkooi. Hier staat dat er in Engeland oudere eendenkooien zouden zijn. Dit is volgens eendenkooispecialist J. Karelse (zie punt 1) niet correct omdat dat geen eendenkooien waren maar een andere vangtechniek.
- Tranchotkaart 1803-1820. Bij de Beeldbank van de Vrije Universiteit Amsterdam kunt u de Tranchotkaarten vinden. Dit is de oudst bekende gedetailleerde topografische kaart waar Melderslo op staat. Melderslo ligt op de kaarten 19 Venraij, 20 Meerlo, 25 Horst en 26 Velden.
- Bij beeldbank.cultureelerfgoed.nl kunt u de oudst bekende kadastrale kaarten 1811-1832 vinden over Melderslo. Het Verzamelplan van Horst is te vinden onder MIN11043VK1. Melderslo onder ‘Section B. de Horst nord-est’. Deze sectie bestaat uit vijf Minuutplannen (Frans feuille): 1, 2, 3, 4 en 5.
- Bij www.topotijdreis.nl kunt 200 jaar (1815-2015) kaarten van Nederland vinden. Zoek op 'Melderslo'. Zoom in op het door u gewenste adres. Via de schuifbalk links kunt u naar de kaart gaan van het jaar naar keuze.