Nieuwsbrief september 2013: Wist u dat ... het dit jaar 75 jaar geleden is dat Actie Bouwman een propagandabijeenkomst hield in een weiland aan de Eikelenbos?
Wat was Actie Bouwman?
Actie Bouwman was de naam van een in 1934 opgerichte beweging die opkwam voor de belangen van kleine boeren. Oprichter en leider van de beweging was Alphons Bouwman (1894-1968), een boomkweker afkomstig uit Puiflijk in het Land van Maas en Waal. Bouwman en zijn getrouwen ageerden tegen de crisismaatregelen van de overheid. In hun ogen profiteerden daarvan niet de kleine boeren, maar de grootgrondbezitters, de beursspeculanten en de kunstmestsyndicaten.
Eerste bladzijde van het eerste nummer van het partijblad van Actie Bouwman.
Had Actie Bouwman veel aanhangers?
Bouwman verwierf al snel een redelijk grote, fanatieke aanhang in het land van Maas en Waal, Noord-Limburg en het oosten van Noord-Brabant. Zo trokken de in de zomer van 1935 georganiseerde landdagen duizenden bezoekers. Eind 1935 telde de beweging 110 afdelingen en naar schatting ruim twintigduizend aanhangers.
Nam Actie Bouwman ook deel aan verkiezingen?
Ja. Voor de eerste keer bij de Tweede Kamerverkiezingen van 26 mei 1937. Daarbij behaalde de lijst van Bouwman 21.192 stemmen (0,52 procent). Ruim negentig procent daarvan was afkomstig uit de kieskringen Nijmegen en ’s-Hertogenbosch. In de gemeente Horst behaalde Actie Bouwman slechts 21 stemmen. In de gemeenten Bergen en Ottersum daarentegen wist de beweging omstreeks twintig procent van de kiezers achter zich te krijgen.
Uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen van 1937. Bron: Nieuwe Venlosche Courant 27 mei 1937.
Hoe werd gereageerd op die verkiezingsuitslag?
Hoewel Bouwman tekort kwam voor een Kamerzetel, voelde de in Zuid-Nederland dominante RK Staatspartij (de voorloper van de naoorlogse KVP en het huidige CDA) zich toch door de beweging bedreigd. De partij ging zich nadrukkelijker bemoeien met het lot van de kleine boeren. Bouwman zette zich intussen steeds sterker af tegen de RKSP. Ook ambtenaren, het grootkapitaal en de joden moesten het ontgelden omdat zij zouden parasiteren op de kleine boeren.
Wanneer hield de beweging een bijeenkomst aan de Eikelenbos?
Op zondagmiddag 12 juni 1938.
Waarom juist de Eikelenbos?
Waarschijnlijk omdat dat een van de weinige plaatsen was waar Actie Bouwman welkom was. Aan de Eikelenbos woonde een geitenhouder die bereid bleek zijn boomgaard beschikbaar te stellen voor de propagandabijeenkomst.
Hoe verliep de bijeenkomst?
Volgens de Nieuwe Venlosche Courant (een voorloper van Dagblad De Limburger) waren omstreeks veertig belangstellenden aanwezig. Bouwman oefende scherpe kritiek uit op de regering en ook op het uit Meterik afkomstige RKSP-Tweede Kamerlid dr. W.J. Droesen. De bestuurders van de landbouworganisaties, die zichzelf allerlei gunsten zouden verlenen, moesten het eveneens ontgelden: ‘Zet de kooien der varkens maar open en ik zal u zeggen of de eigenaar een bestuursfunctie vervult in den plaatselijken boerenbond.’ De liefst twee uur durende toespraak was volgens de verslaggever van de Nieuwe Venlosche Courant ‘doorspekt met onbeschaafde uitdrukkingen’. De kritiek van Bouwman op de regering typeerde hij als ‘goedkoop en beneden peil’.
Verslag van de bijeenkomst in de Nieuwe Venlosche Courant van 14 juni 1938.
Deed de Nieuwe Venlosche Courant als enige verslag van de bijeenkomst?
Nee, ook het Horster weekblad Horster Bode schonk er in zijn editie van 18 juni aandacht aan. Onder de kop ‘Bewaar ons voor zulke leiders’ haalde het blad fors uit naar Bouwman en ‘zijn gebochelde medehelper’. ‘Een misselijker bijeenkomst’ had de (anonieme) verslaggever nog nooit meegemaakt. Hij schreef verder dat het hem buitengewoon veel genoegen deed onder de aanwezigen geen enkele inwoner van Melderslo aan te treffen. Constructieve voorstellen had hij niet gehoord: ‘Alleen maar minderwaardige, laffe critiek, afbreken, schelden en hoonen was de hoofdinhoud van de voorstelling.’
Verslag van de bijeenkomst in de Horster Bode van 18 juni 1938.
Kwam het nog goed tussen Actie Bouwman en de Horster Bode?
Niet bepaald. Vooral het verslag in de Horster Bode lijkt voor de beweging aanleiding te zijn geweest in oktober 1938 een tweede bijeenkomst in de gemeente Horst te beleggen. Waar deze heeft plaatsgevonden is niet bekend. Wel dat nu behalve de Horster Bode vooral de RKSP en haar vertegenwoordigers de wind van voren kregen van Bouwman en Van Roosmalen (zoals ‘zijn gebochelde medewerker’ bleek te heten).
Verslag van de tweede bijeenkomst van Actie Bouwman in Horst in de Horster Bode van 8 oktober 1938.
Was daarmee de strijd gestreden?
Nee, nog niet. In het voorjaar van 1939 werd Horst in het partijorgaan uitgemaakt voor ‘echte boerenbondsnegorij’ en de Horster Bode voor ‘boerenbondsnegorijblad’. De redactie van de Horster Bode liet deze nieuwe provocatie aan zich voorbijgaan en concludeerde: ‘De boeren van deze negorij zijn te beschaafd en ontwikkeld om zich met zo’n zaakje af te geven.’
Artikel in de Horster Bode van 8 april 1939 over de uitlatingen in het partijorgaan van Actie Bouwman over Horst en de Horster Bode.
Wist Actie Bouwman munt te slaan uit de bijeenkomsten in Horst?
Nee, totaal niet. Bij de verkiezingen voor Provinciale Staten van 19 april 1939 wist Bouwman in de hele gemeente Horst welgeteld drie stemmen in de wacht te slepen. De RK Staatspartij was in Horst, zoals overal in Noord-Limburg, ook bij deze verkiezingen weer verreweg de grootste. Met 3350 stemmen behaalde de RKSP bijna 98 procent van de stemmen. In Gelderland wist de Lijst Bouwman overigens wel een Statenzetel te behalen. Het totale aantal stemmen op de lijst was in vergelijking met de Tweede Kamerverkiezingen van twee jaar eerder teruggelopen tot 12.524.
Uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen van 1939. Bron: Nieuwe Venlosche Courant 20 april 1939.
Hoe verging het Actie Bouwman verder?
Slecht. Haar aanhang liep zienderogen terug. In april 1940 verbond de beweging zich kortstondig met het door Arnold Meijer (Zwart Front) gevormde Nationaal Front. In oktober 1940 sloot Actie Bouwman zich aan bij de NSB (Nationaal Socialistische Beweging). Het partijblad bleef nog even voortbestaan. In het in juni 1941 verschenen laatste nummer riep Bouwman zijn volgelingen op zich aan te sluiten bij het door de NSB beheerste Agrarisch Front. Zelf werd Alphons Bouwman in 1943 burgemeester van Budel en tijdens de Hongerwinter korte tijd burgemeester van het Gelderse Hengelo. Vanwege collaboratie werd hij na de Tweede Wereldoorlog veroordeeld tot enkele jaren gevangenisstraf.
1. Loe Derix, Oud Horst in het Nieuws. 5: 1938-1943 (Horst 1994) p. 24, 35, 63
2. Nieuwe Venlosche Courant 27 mei 1937, 14 juni 1938, 20 april 1939
3. http://www.historici.nl/pdf/kpp/actie_bouwman.pdf
4. http://www.thuisinbrabant.nl/personen/b/bouwman,-alphons
5. Achtergrond en foto's van Bouwman en Van Roosmalen