Paradox van een schuilkelder. Boomsweg Melderslo 1943, een voorjaar zonder lente
Verhalen uit de 2e Wereldoorlog, en nu ook van de Russische oorlog in Oekraïne, doen me denken aan een uitspraak die ik ooit las: “Er is nog nooit een goede oorlog, of een slechte vrede geweest.”
De Commissie 4/5 mei Melderslo heeft me gevraagd om vandaag bij deze herdenkingsbijeenkomst het verhaal te vertellen van mijn familie op de Boomsweg in Melderslo tijdens de 2e Wereldoorlog. Mijn vader Grad Verlinden was toen 9 jaar en kon zich nog wel het een en ander herinneren en ons er iets van vertellen. Maar met name de verhalen uit die tijd van zijn oudere zus en mijn tante Nel, heb ik door de jaren heen uitgebreid mogen aanhoren. Zoals ook vandaag de dag in de krant De Limburger dagelijks uitgebreid een hele pagina geweid wordt aan de oorlog in Oekraïne. De ene keer een technische opsomming van militaire acties in Oost Europa. En de volgende dag een pagina groot verhaal over wat de oorlog doet met de gewone burger, hun beleving en strijd van overleving.
In het voorjaar van 1943 waren er technisch gesproken twee gebeurtenissen: Brand verwoest een boerderij aan de Boomsweg, en een bommenwerper stort neer net naast de Boomsweg. Graag wil ik jullie dit verhaal vertellen door de ogen van mijn tante Nel en hoe zij dit beleefd heeft. Nel was in 1943 in haar eigen Melderslose dialect “un megje van nag ma 16 jaor en ik kwaam nag ma net kieke”. Ik zal daar waar het haar letterlijke woorden betreffen, dit dan ook in het oud “Melders” dialect doen. Ondanks dat ik haar af en toe gekscherend “De Barones van de Boomsweg” noemde.
Het was in de nacht van 8 op 9 april in 1943 dat de buren van Verlinden op de Boomsweg kwamen waarschuwen. “vRens Handrie kwaam midde in de nach beej os op de rame en deure kloppe: Sjeng, stat ‘s op, d’r ziên zaovul vleegers in de lôch.” In die tijd was het helaas de gewoonte als er in de nacht druk vliegverkeer was, de buurt bij elkaar kroop in de schuilkelder. Dit was een door de buurt zelf gegraven groot gat in de grond, waarop balken werden gelegd, afgedekt met stro en daar een flinke laag zand op gestort. Het was wekelijks raak met druk luchtverkeer boven Melderslo. De Engelse Royal Air Force onderweg naar of juist terugkerende uit het aangrenzende Duitse Ruhrgebied. Om de wapen- en munitie industrie daar te bombarderen. Een vlucht vol risico’s en gevaar van het Duitse luchtafweergeschut. De buurt zocht dan telkens hoopvol een veilig heenkomen, door zich te verschansen in de schuilkelder naast de boerderij van mijn familie.
Zoals tante Nel over die bewuste nacht vertelde: “Oet veurzäörg hâij ôs mo in d’n oêrlog vur iederiën vaan ôzzen hoeshald en pungelke gemaakt mit klierage (kleren). Aas noëdpakketje, môcht d’r iets gebeure en weej in aalle haost môste vluchte. Beej onrust in de lôch stônge weej normaal aaltiêd op, trokke weej ôs kliêr aan en naome ieder ôs pungelke meij. Ma ôp daen aovund vaan 8 aprîl hebbe weej ôs neet miêr aan kunne trekke. Weej ziên zoë de schoelkaelder ingeschaote en hâjje amper wât aan. En daat pungelke hâije weej gaar neet beej ôs, in aalle haost deze kier vergaete.” Die nacht was een Engelse bommenwerpers door Duits luchtafweergeschut in nood gekomen. Ze had nog fosforbommen aan boord. Dit waren staven van 1 à 2 kilo van het zelf-ontbrandbare materiaal fosfor. De in nood verkerende bommenwerper moest voor haar eigen veiligheid de fosforbommen lozen. De hele buurtschap op de hoek van de Boomsweg en Vlasvenstraat werd getroffen. De boerderij van Sjeng Verlinden had het zwaar te verduren. “Ôs va stông vur de aopening vaan de schoelkaelder en zaog daat de boddereej vlam vatte. Heej zâg taege mooder: “nouw waere weej ôs hoês nag kwiêt”. Ut hoês vloog inaens aan, in volle vlam. Ôs va woj d’r nao toe loëpe, um te kiêke waat heej nag kôs doon. Ma ôs mo greep ôzze va beej ziene jas, trok eum trug de schoelkaelder in en reep: SCHIÊT IN ÔS HOÊS, WEEJ LAEVE NAG, kaan niks schille daat weej ôs hoês kwiêt ziên, weej laeve nag, AALLEMAOL!”
Ik heb mijn oma nooit gekend, ze stierf al redelijk jong voordat ik geboren was. Maar als dit de primaire reactie is van een moeder van 6 kinderen in zo’n noodsituatie in de oorlog, dan kon en kan ik nog veel van haar leren. Volgens tante Nel moest mijn opa even bij zinnen komen toen oma hem zo aan de jas terugtrok in de schuilkelder. “Toen ôs va waat bedaard waas zâg ie taege ôs mooder: “geej môt ôw waal bedenke daat weej niemus kliêr beej ôs hebbe. En denk ‘s aan ôzzen Antoën.” (Hun zoon en mijn oom Antoon, was met een handicap geboren en was afhankelijk van beenprotheses om mobiel te zijn.) “Zien protheses staon nag binne in de boddereej, dae jông kaan gaar nimmer vort aas dae zien kunstbiën d’r neet oet haet. En ôs va haaij krek en neej paerd gekoch, en daat paerd haaij heej d’r ok nag zao gaer oêt gehaald. Toen leet mooder ôs va los en gaon nao de brandende boddereej.” Het paard stond aangebonden op de paardenstal, aan de achterkant van de boerderij. Maar daar was het vuur al zo heftig dat mijn opa terug moest blijven. Hij kon zijn nieuw paard niet meer redden en zag lijdzaam toe hoe dit dier afschuwelijk levend verbrandde. Aan de voorkant van de brandende boerderij konden ze nog wel wat doen. Volgens Nel: “Toen hebben ze ôzzen Toën zien kunstbiën d’r nag waal oêt kunne hale. En nag en bitje klierage zien d’r nag oêtgekome. De jônges vaan va vRens Handrie beej ôs naeve, Sef en Jan, hebbe nag mit al hun krach en houte kuûp mit spek dwaars door de deur nao boête geslept. Want weej haaje nag ma krek geslâch. Die volle spekkuûp kôste ze normaal noëit zoë häöffe, ma nouw in noëd, lôk hun daat waal. Die kuûp woort aan de waeg ônder de lindeboëm gezatte. Later wojje ze die kuûp wer oppakke, ma ze krege ze neet miêr vaan de groond! Ma oet de brand wal. Daat kôste Jan en Sef later neet begriêpe”.
Inmiddels waren de mannen, van een van de voorlopers van de later na de 2e Wereldoorlog opgerichte Burger Bescherming, op de Boomsweg gearriveerd. “De roête woorte ingehouwd en de gerdiene woorte d’r afgerôkke. Ôs va zei toen daat dat zoë neet hôfde vur eum. Daan môste ze ut ma in ut veur laote, want kapot greij, dao waas heej neet vur. Waat klierage en schoon hebbe ze dur nag oêt kunne hale. Ik haaij net en neej paar schoon, ma dao hebbe ze d’r ma iëne vaan oêt kunne hale. Dao haadde dus wer niks á, kômde da later achter.” Tot op hoge leeftijd en haar dood in 2020, heeft tante Nel me vaak verteld, en ook nog met haar kwieke lichaam uitgebeeld, hoe de koeien op stal spartelden en levend verbrandden. Dat stond op haar netvlies gebrand. “Weej haaije 4 stuks koevee, die stônge vâs op de stâl. As ik de oëge toe duj daan zeej en huur ik ut nouw nag. Die kroope en houwde mit de puuët en bäökte, daat ze lelluk duije! Die woije d’r oêt. Ma die ziên laevend verbrand. Weej haaije ok nag un schaop, vaerkes en un paerd. Aalles is verbrand. Weej ware aalles ma daan ôk aalles kwiêt!”
De getroffen buurt kwam bij Van Rens Handrie de volgende ochtend bij elkaar. Maar mijn oma, de moeder van tante Nel, was die ochtend niet aanwezig bij Van Rens. Iedereen vroeg zich af waar Nora (zo heette mijn oma) was gebleven. Maar mijn opa Sjeng en zijn dochter Nel wisten het wel. “Nao en tiedje kwaom ôs mo te voot vaan de Melderse geloëpe. Zeej vertelde daat ze nao de kaerk waas gewest. Um ôzze lieven Hiêr en ôzze lieve Vrouw te bedanke, daat eure gansen hoeshâld ut haaij aoverleft.” Waarop een buurvrouw verbaasd zei: “Ziedde geej zoonder hood nao de kerk gewest? Ôs mo zei: waat dôchte geej da, mienen hood is ok verbrand!”. Bijzonder hoe mensen in zulke situaties hoofd- en bijzaken anders rangschikken. Zoals het spreekwoord ook zegt: in nood leert men mensen kennen. Zoals ik mijn oma leerde kennen, die ik nooit gekend heb.
Zeven weken later vergde de 2e Wereldoorlog nog meer slachtoffers op de Boomsweg. Op 25 mei laat in de avond steeg een Lancaster bommenwerper van de Royal Air Force met commandant sergeant Moore, op vanaf de basis Grimsby in Engeland. Samen met 758 andere vliegtuigen is de missie om munitietransport op spoorlijnen bij Düsseldorf te bombarderen. Die aanval werd echter geen succes. Boven Düsseldorf wordt de Lancaster getroffen door Duits luchtafweergeschut. Twee bemanningsleden, sergeant Wilkins en sergeant Coventry, weten net op tijd met een parachute uit het vliegtuig te springen. Voordat deze midden in de regenachtige nacht in Melderslo bij de Boomsweg neerstort. Van Wilkins is bekend dat hij aan de andere kant van de Maas in Velden veilig geland is. Ome Tinus van Rens (de latere echtgenoot van Nel Verlinden) woonde toen nog in de Hegelsom en kon zich nog herinneren hoe hij vandaaruit zag dat het vliegtuig hevig in brand vol met de neus om laag naar beneden kwam, en ergens achter Horst moest zijn neergestort. Dit bleek op het land van familie Verlinden te zijn, nabij hun enkele weken daarvoor afgebrande boerderij. En vlak naast de schuilkelder aan de Boomsweg, waar op dat moment de buurt zich ook die nacht in verschanst had.
Zoals Nel verwoordde. “Ut dui záo lelluk, weej vloge ôp ennen hoëp in de schoelkaelder. Weej mende daat weej d’r áál waore gewest. Zao nut dui ut. Weej ware schôw. Daat vleegtuug zaot vaol munitie en die kogels die bleve aan ‘t knappe. Weej môste direkt oet de schoelkaelder en mit de gansen hoeshâld meteen nao Te Baerts. Weej môchte daor neet blieve. Ôzzen Toën haij nag genne tied om zien protheses te pakke. Zoonder protheses kroop heej op hand en veut, binnendoor ovver ut land dwaars door de plasse water. Weej kôste eum neet drage want weej ware schôw en krope zelf half aover de groond nao Te Baerts.” Toen het grootste gevaar van ontploffende munitie geweken was, kwam de buurt in actie. “D’n âchterkânt vaan ut vleegtuug hebbe ze aope gebraoke. De geschutskoepels van mika-glaas hebbe ze gewoën mit ennen biêl kapot gehouwd. Ik kaan die soldate nag huure kerme die toen nag laevend d’r oêt zien gehaald, door jonge kels oet de buurt. Degene die aal doëd ware, zeej ik nag veur in de cockpit in de gordels zitte. Rats verbrand! En iëne soldaot waar d’r oêtgeslingerd en laog midde op d’n Boëmswaeg”. Ik zal jullie de details besparen, hoe mijn tante dit omschreef. Maakte wel indruk op me. De bemanningsleden die aanvankelijk de crash overleefden, werden bij Thei Cuppen op de schuur gelegd. Waarna ze tijdens de reis met paard en wagen naar het ziekenhuis in Horst, alsnog overleden. Vandaag op 4 mei herdenken wij speciaal deze bemanningsleden. Jonge mannen die op de Boomsweg in Melderslo, ver van hun huis en familie, gesneuveld zijn. Te weten: Sergeant Stone, Flight Sergeant Wood, Sergeant Maunsell, Sergeant Keogh en hun commandant Flight Sergeant Moore.
Sergeant James Wilkins, één van de twee soldaten die zich met een parachute hadden kunnen redden, is in 1986 nog op bezoek geweest bij tante Nel en ome Tinus. Op de na de oorlog door familie Verlinden nieuw gebouwde boerderij, op dezelfde plek aan de Boomsweg. Zoals in een nieuwsbrief van Geschiedenis Melderslo over deze ontmoeting in 1986 al eens door De Barones van de Boomsweg is verteld: “Weej sproke aallemaol gen speer Engels, maar Chrit vaan ôzze Graad (ik dus) haaj en paar wäörd Engels op schoël geliêrd. Daodoor kôste weej toch met dae Engelse soldaot praote.” Als een amateur vertaler mocht ik het authentiek Melderslose dialect van Nel in het Engels vertalen. Één anekdote daarvan heeft toen op mij wel indruk gemaakt. Tante Nel bood oud sergeant Wilkins een stuk verwrongen ijzer van het neergestorte vliegtuig aan, ter herinnering. Maar dat was een té emotioneel aandenken voor hem en ik zag hoe tranen in zijn ogen kwamen en hij dit aandenken weigerde. Daarop bood Nel hem een oude grootte schaar aan. En ik mocht uitleggen dat dit de schaar was uit de EHBO-kist van het neergestorte vliegtuig van zijn daarbij gesneuvelde kameraden. Al die jaren bewaard gebleven op de boerderij en voor Wilkins een symbool van redding. Hoe toen bij deze oorlogsveteraan de tranen uit zijn ogen verdwenen en hij met een grote glimlach deze schaar dankbaar met twee handen symbolisch tegen zijn borst drukte, zal ik nooit vergeten. Als jonge twintiger besefte ik me op dat moment dat hij in de 2e Wereldoorlog toen ongeveer even oud moet zijn geweest, als ik tijdens deze ontmoeting in 1986. En heb ik in die 60 minuten vertalen van de doodsangsten en avonturen in de 2e Wereldoorlog van deze oorlogsveteraan, meer begrepen van wat oorlog is, dan de 60 weken die ik een tijd daarvoor als dienstplichtig militair in het leger had gediend. Die blik in de ogen van Sergeant James Wilkins, met deze schaar uit de neergestorte Lancaster tegen zijn hart gedrukt, hoefde ik niet te vertalen. Dat was voor iedereen duidelijk.
Ik heb jullie mogen vertellen over de belevenissen van mijn familie op de Boomsweg, in en rondom de schuilkelder in 1943, in een voorjaar zonder lente. Het is 80 jaar geleden en het aantal personen dat zelf nog een actieve herinnering heeft aan de 2e Wereldoorlog, wordt steeds kleiner. Maar in de vele en mooie gesprekken met tante Nel heb ik dit toch “meegekregen”. Tijdens het uitschrijven van dit verhaal voor deze herdenkingsbijeenkomst op 4 mei, heb ik me nog eens afgevraagd waarom Nel aan mij en andere familieleden deze verhalen zo vaak met passie heeft verteld. Ik denk om twee redenen: (1) De grote impact op “un megje van 16 jaor” en hoe het haar gevormd heeft in de rest van haar leven. En (2) dat zij dit bewust mee heeft willen geven aan ons, de generaties na haar. Dat we ons goed blijven beseffen dat oorlog nooit goed is, en vrede en vrijheid niet vanzelfsprekend zijn. Aan ons de verantwoordelijkheid om dit door te blijven geven. Want elders in Europa storten nog steeds gevechtsvliegtuigen neer en worden nog steeds huizen verwoest door bommen.
Een schuilkelder, zoals die in de 2e Wereldoorlog op de Boomsweg, heeft toch wel iets tegenstrijdigs. Ik wil daarom mijn verhaal samenvatten met de volgende tegeltjes-wijsheid:
De paradox van een schuilkelder:
Beschermend en meer hoop als je er in kunt zitten,
terwijl je hoopt er niet meer in te hoeven zitten.
Gold in 1943 aan de Boomsweg in Melderslo, nog steeds vandaag de dag in Marioepol in Oekraïne. En God of Joost mag weten in welk ander dorp of stad morgen.
“Er is nog nooit een goede oorlog, of een slechte vrede geweest.”
Chrit Verlinden (“Chrit vaan ôzze Graad”)
Meer informatie
Nieuwsbrief 2010-10: Wist u dat … Nel van Rens-Verlinden na 43 jaar een schaar heeft teruggegeven aan een Britse militair?